تبيين سيره سياسي و راهبردهاي پيامبر اعظم(ص) در تشكيل حكومت

تبيين سيره سياسي و راهبردهاي پيامبر اعظم(ص) در تشكيل حكومت

1- بيان مسأله

مسلمانان در طول تاريخ با دو نكته هميشه مواجه بوده اند: از سويي مثل ساير ملت ها و دولت ها براي تدبير امور جمعي نياز به سياست ورزي، تأسيس حكومت و دولت، داشته اند و از سويي ديگر به عنوان يك مسلمان، دغدغه حجيت اقوال و اعمال خود را داشته اند و در اين ميان اسوه ترين و اجماعي ترين و اولي ترين شخص، رسول اكرم (ص) بود كه همه مذاهب و فرق، اسلاميت خود را از طريق او مي جستند و لذا در امور سياسي نيز در قرون متمادي، شيعه و سني با ارجاع به سيره نبوي (ص) و جانشينان او، به حل معضلات خويش مي پرداختند.

اما در طي قرون اخير و با پيدا شدن انديشه ليبرال دموكراسي و ساير انديشه هاي سياسي غرب، نوع برخورد با اين انديشه ها در بين متفكران مسلمان، متفاوت بود.

عده ايي از آنها در اين مواجهه بر اصول اسلامي و انديشه سياسي اسلام پاي فشردند و محكم ايستادند و عده ايي ديگر با جذب شدن به انديشه هاي سياسي غرب، به طرد انديشه سياسي اسلام پرداختند تا جايي كه مدعي شدند، حضرت رسول اكرم (ص) داراي سياست الهي نبوده و مثل ساير حكام يك حاكم دنيوي بودند و مردم ايشان را به حكومت منصوب كردند، بعضي ديگر پا را از اين هم فراتر گذاشته مدعي نفي سياست در سيره نبوي (ص) شدند.

مراد از تبيين سيره سياسي، در اين پژوهش اثبات اصل حکومت براي پيامبر اسلام(ص) است.به اين صورت که با بررسي مهمترين راهبردهاي ايشان در تشکيل حکومت و بررسي حکومت ايشان از جهت ساختار و کارکرد بر اساس تحليل سيستمي روشن شود که پيامبر(ص) داراي حکومت و نظام سياسي کامل و روشمندي بوده اند.

2- پيشينه تحقيق

در خصوص سوابق تحقيق: سه نكته قابل ذكر است: نخست اينكه، اطلاعات و داده هاي خام، و زمينه هاي استنباط و استنتاج موضوعات و مباحث سياسي مربوط به پيامبر اكرم (ص)، در كتب متعدد و معتبر تاريخي، روايي و سيره به وفور و البته پراكنده و نامنسجم از منظر يك بحث نظري انديشه سياسي قابل مشاهده و دستيابي است. دوم اينكه، كتابهاي مستقلي در خصوص ابعاد گوناگون سياست و حكومت نبوي (ص) به زبان عربي در كشورهاي مختلف منتشر شده و برخي از آن ها نيز به زبان فارسي ترجمه شده اند كه مهمترين ويژگي اين آثار، تفصيلي و توصيفي بودن آن هاست كه موجب شده است اين آثار به مباحث تاريخي و تكراري نزديك، و از مباحث منسجم تئوريك انديشه سياسي دور شوند. سوم اينكه، بسياري از منابع فارسي و تعداد بيشتري از منابع عربي، كه در حوزه انديشه سياسي اسلام بحث كرده اند، بخشي از مباحث خود را به سياست و حكومت نبوي (ص) اختصاص داده‌اند، اما عمدتاً همان ويژگي فوق را دارا هستند. به عنوان نمونه اگر ما به کتابهايي مانند دولت رسول خدا(ص)«صالح احمدالعلي»، دين و دولت در انديشه اسلامي، محمد سروش، تاريخ تحول دولت در اسلام، داوود فيرحي، و... نگاهي بياندازيم متوجه مي شويم که وي‍ژگي فوق يعني تاريخي بودن عمده مباحث و عدم بررسي کامل نظام سياسي پيامبر(ص) در آنها به چشم مي خورد، فقط در باب انديشه سياسي اسلام کتاب نظام سياسي و دولت در اسلام داوود فيرحي از روش تحليل سيستمي استفاده کرده است. که در اين کتاب هم به دولت پيامبر(ص) پرداخته نشده است و به ساير نظام هاي سياسي مانند اهل سنت و شيعه و مشروطه و جمهوري اسلامي پرداخته شده است.

اهميت بررسي نظام سياسي نبوي (ص) بر اساس تحليل سيستمي اين است كه، اين تحليل به تحقيق درباره نظامهاي سياسي انسجام كاملي مي بخشد و به وسيله اين مدل بهتر مي توان ساختار و كاركرد نظريه هاي دولت را تشريح كرد. توضيح كامل تر در بحث چارچوب نظري آورده شده است.

3- پرسش اصلي تحقيق

سوال اصلي تحقيق اين است كه : آيا پيامبر(ص) به دنبال تشکيل حکومت بوده اند و حکومت ايشان داراي چه ويژگيهايي بوده است؟

4- سؤالات فرعي تحقيق

1ـ راهبردهاي پيامبر(ص) در تشكيل حكومت چيست؟

2ـ ساختار نظام سياسي در سيره نبوي(ص) چگونه بوده است؟ اين سئوال به چهار سؤال زير شاخه‌ايي تقسيم مي‌شود كه عبارتند از:

الف) آيا در سيره سياسي پيامبر(ص) تشكيل دولت ضروري بوده است يا خير؟

ب) در سيره سياسي نبوي (ص)، محدوده‌ي مرزهاي نظام سياسي تا كجاست؟

ج) آيا نظام سياسي نبوي(ص) داراي عناصر و نهادهاي حكومتي بوده است؟

د) شبكه‌قدرت در سيره سياسي پيامبر(ص)، داراي چه ساختاري بوده است؟

3ـ نظام سياسي نبوي(ص) داراي چه كار ويژه‌هايي بوده است؟

اين سئوال نيز به چهار سؤال زير شاخه‌ايي تقسيم مي‌شود كه عبارتند از:

الف) تصميمات سياسي و حكومتي نظام سياسي نبوي (ص) توسط چه كسي يا نهادي گرفته مي‌شد؟

ب) آيا پيامبر (ص) در حوزه خصوصي افراد نيز دخالت مي‌كرد يا اينكه فقط در حوزه عمومي جامعه ولايت داشت؟

ج) فرآيند قدرت در سيره نبوي (ص) چيست؟

د) باز خورد نظام سياسي نبوي (ص) چگونه بوده است؟

5- فرضيه تحقيق

فرضيه پژوهش حاضر اين است كه پيامبر(ص) با تغيير نگرش مردم و نهادينه ساختن انديشه توحيدي به جاي شرك، با ولايت الهي كه داشتند، موفق به تشكيل حكومت اسلامي شدند.

6- اهداف تحقيق

(شامل: 1ـ اهداف علمي 2ـ كاربردي 3ـ ضرورت‌هاي خاص تحقيق)

سيره پيامبر اسلام (ص)در همه زمينه ها براي مسلمانان همواره به عنوان الگويي كامل از ناحيه خداوند متعال معرفي شده است. به عنوان مثال در قرآن مجيد خداوند مي‌فرمايد:

«لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ لِّمَن كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا»[1]

ترجمه: «قطعا براي شما در (رفتار) رسول خدا سرمشقي نيكوست، براي كسي كه به خدا و روز واپسين اميد دارد و خدا را فراوان ياد مي‌كند».

هدف کاربردي پژوهش حاضر، اين است که :

براي الگو قرار دادن پيامبر(ص)لازم است كه زواياي مختلف سيره پيامبر (ص)شناخته شود، و يكي از زوايا، سيره سياسي رسول اعظم (ص) مي‌باشد كه الگويي براي دولتمردان و سياستمداران مسلمان و غير مسلمان در بهتر اداره كردن كشور مي‌باشد.

چنانكه در همين زمينه، حضرت امام خميني (ره)مي فرمايند:

«حكومت جمهوري اسلامي مورد نظر ما، از رويه پيامبر اكرم (ص)و امام علي عليه السلام الهام خواهد گرفت»[2]

بنابراين چنين پژوهشهايي براي سرمشق قرار دادن حكومت پيامبر (ص)به عنوان الگويي جامع و كامل براي حكومت ما در شرايط كنوني و آينده و همچنين براي دولت‌مردان و سياسيون مسلمان داراي اهميت زيادي است.

 

[1]- سوره احزاب، آيه 21.

[2]- روح الله موسوي (امام خميني)‌، صحيفه نور، (تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1361)، چاپ اول، ج2، ص 23.

مقدمه. 1

طـرح تحقيـق.. 1

1- بيان مسأله. 2

2- پيشينه تحقيق.. 2

3- پرسش اصلي تحقيق.. 3

4- سؤالات فرعي تحقيق.. 3

5- فرضيه تحقيق.. 4

6- اهداف تحقيق.. 4

7- جنبه نوآوري تحقيق.. 5

8- روش انجام تحقيق.. 5

9- مفاهيم. 5

1-9- سيره5

2-9- سياست... 6

1-2-9- مفهوم لغوي سياست... 6

2-2-9- مفهوم اصطلاحي سياست:7

3-2-9- تعريف خاص سياست... 9

4-2-9- سياست در فرهنگ اسلامي.. 9

3-9- سيره سياسي.. 11

10- سازماندهي تحقيق.. 11

فصل اول:كليات و چارچوب نظري.. 13

مقدمه فصل اول. 14

1-1- محيط پيدايش اسلام.15

1-1-1- وضعيت شبه جزيره عربستان. 15

1-1-1-1- مفهوم جاهليت و ويژگي‌هاي آن. 15

2-1-1-1- اوضاع جغرافيايي عربستان. 20

3-1-1-1- اوضاع فرهنگي عربستان. 24

4-1-1-1- اوضاع اقتصادي عربستان. 27

5-1-1-1- اوضاع سياسي و مذهبي عربستان. 28

1-5-1-1-1- اوضاع سياسي عربستان. 28

2-5-1-1-1- اوضاع مذهبي عربستان. 32

2-1-1- وضعيت اديان الهي در شبه جزيره عربستان قبل از ظهور اسلام. 34

1-2-1-1- وضعيت دين مسيحيت... 34

2-2-1-1- وضعيت دين يهود. 37

3-1-1- وضعيت سياسي جهان در آستانه ظهور اسلام. 39

1-3-1-1- دولت فارس به هنگام ظهور اسلام. 40

2-3-1-1- امپراطوري روم. 44

2-1- چارچوب نظري.. 45

جمع بندي فصل اول. 48

فصل دوم:راهبردهاي پيامبر اعظم (ص) در تشكيل حكومت... 50

مقدمه فصل دوم. 51

1-2- موقعيت شبه جزيره عربستان در زمان بعثت پيامبر (ص)52

2-2- شرايط شكل گيري انقلاب... 53

1-2-2- ويژگيهاي پيامبر(ص) به عنوان رهبر انقلاب... 54

3-2-2- ايدئولوژي اسلامي.. 57

3-2- راهبردفرهنگي پيامبر(ص)58

1-3-2- تربيت انسان. 58

1-1-3-2- اصل رهایی انسان از ذلت و خواری.. 63

2-1-3-2- اصل برابری و تساوی.. 64

3-1-3-2- کرامت ارزشی انسان. 64

2-3-2- رفتار پيامبر(ص) در مقابل قريش در مكه. 65

4-2- راهبرد سياسي پيامبر(ص)73

1-4-2- انتخاب مركز حكومت... 73

2-4-2- بيعت... 76

1-2-4-2- بيعت عشيره79

2-2-4-2- بيعت عقبه اول. 79

3-2-4-2- بيعت عقبه دوّم. 79

4-2-4-2- بيعت رضوان. 80

5-2-4-2- بيعت نساء. 81

6-2-4-2- بيعت غدير. 82

3-4-2- انتخاب مسجد به عنوان پايگاه حكومت... 83

4-4-2- ايجاد نظام برادري.. 84

5-4-2- تدوين قانون اساسي مدينه. 85

6-4-2- تعیین مرز مدینه. 89

7-4-2- سازماندهي نظام اداري.. 89

1-7-4-2- كار. 90

2-7-4-2- علم و قدرت و شايستگي.. 90

3-7-4-2- مساوات... 90

4-7-4-2- انتخاب واليان و فرماندهان و كارگزاران. 91

8-4-2- گسترش دعوت اسلامي.. 92

5-2- راهبرد امنيتي پيامبر (ص)93

1-5-2- انعقاد پيمان هاي سياسي.. 93

2-5-2- تشكيل نيروي نظامي............................................................................... 96

3-5-2- برقراري عدل و قسط.. 97

4-5-2- رفتار پيامبر (ص) در مقابل منافقان. 98

1-4-5-2- موعظه. 99

2-4-5-2- دعوت به تدبر در قرآن كريم. 99

3-4-5-2- انذار و تهديد. 99

4-4-5-2- مدارا100

5-4-5-2- افشاگري.. 100

6-4-5-2- حذر (هوشياري و احتياط)101

7-4-5-2- اعراض.... 101

8-4-5-2- غلظت... 101

9-4-5-2- جهاد. 102

جمع بندي فصل دوم. 103

فصل سوم:ساختار نظام سياسي در سيره نبوي(ص)104

مقدمه فصل سوم. 105

1-3- ضرورت تأسیس دولت اسلامی در سیره نبوی(ص)106

1-1-3- تعریف دولت و حکومت... 106

2-1-3- ضرورت اصل حکومت... 109

3-1-3- ضرورت حکومت اسلامی.. 113

4-1-3- نسبت سياست و رسالت در سيره نبوي(ص) از ديدگاه انديشمندان اسلامي.. 118

5-1-3- تفكيك ناپذيري سياست و رسالت در سيره نبوي(ص)127

2- 3- مرزهای قدرت در سیره سیاسی پیامبر(ص)134

3-3- عناصر و نهادهای نظام سیاسی در سیره نبوی(ص)141

1-3-3- نهاد رهبري.. 141

2-3-3- دستگاه اداری.. 143

3-3- 3- دستگاه قضایی.. 143

4-3-3- دستگاه دبیرخانه. 144

5-3- 3- دستگاه اقتصادی.. 145

1-5-3-3- تشکیلات گردآوری زکات... 146

2-5-3-3- واگذاری منابع طبیعی.. 147

3-5-3-3- قراردادهای اقتصادی.. 147

4-5-3-3- کنترل بازار و تجارت:147

6-3-3- دستگاه دیپلماسی.. 149

7-3-3- دستگاه نظامی.. 151

8-3-3- دستگاه آموزشی و تعلیمی.. 154

4-3- شبکه قدرت در سیره سیاسی پیامبر(ص)155

1-4-3- اقلیت‌ها یا افرادی بی‌طرف... 156

2-4-3- حمایت کنندگان منفعل.. 163

1-2-4-3- مردان مسلمان خارج از دارالخلافة. 164

2-2-4-3- زنان مسلمان. 168

3-4-3- فعالان سیاسی.. 175

1-3-4-3- جریان سیاسی مهاجران. 176

2- 3-4-3- جریان سیاسی انصار. 180

3- 3-4-3- جریان سیاسی بني‌امیه. 182

4- 3-4-3- جریان سیاسی بنی‌هاشم:182

جمع بندي فصل سوم. 184

فصل چهارم:كار ويژه‌هاي نظام سياسي در سيره نبوي (ص)186

مقدمه فصل چهارم. 187

1-4- مرکز تصمیم‌گیری در سیره نبوی(ص)188

1-1-4- نقش شورا در سیره نبوی(ص)189

2-1-4- مشورت در سیره عملی رسول خدا(ص)194

2-4- دامنة قدرت در سیره نبوی(ص)203

1-2-4- ولایت تکوینی.. 203

2-2-4- ولایت تشریعی.. 205

3-2-4- ولایت بر حکومت... 207

3-4- جريان قدرت در سيره نبوي(ص)211

1-3-4- منشأ قانون در دولت نبوي (ص)211

2-3-4- جایگاه مردم در حکومت پیامبر(ص)214

1-2-3-4- تعریف دموکراسی.. 215

2-2-3-4- اسلام و دموکراسی.. 216

3-2-3-4- نقش مردم در حکومت پیامبر(ص)216

4-4- بازخورد نظام سياسي در سيره نبوي(ص)218

1-4-4- عملكرد پيامبر (ص) به عنوان رهبر مسلمانان. 219

2-4-4- عملكرد واليان حكومت نبوي(ص)223

1-2-4-4- اصل امر به معروف و نهي از منكر. 223

2-2-4-4- اصل نصيحت... 224

جمع بندي فصل چهارم. 226

فصل پنجم:نتيجـه گيـري.. 228

1ـ كليات و چارچوب نظري.. 229

2ـ راهبردهاي پيامبر اعظم (ص) در تشكيل حكومت:230

3ـ ساختار نظام سياسي نبوي (ص)232

الف)ضرورت تشكيل حكومت توسط پيامبر (ص)232

ب) مرزهاي قدرت در سيره نبوي (ص)233

ج) عناصر و نهادهاي نظام سياسي در سيره نبوي (ص)233

د) شبكه قدرت در سيره نبوي (ص)234

4- كار ويژه هاي نظام سياسي در سيره نبوي (ص)235

الف- مركز تصميم گيري در سيره نبوي (ص)235

ب- دامنه قدرت در سيره نبوي (ص)236

ج- جريان قدرت در سيره نبوي (ص)237

د- بازخورد نظام سياسي در سيره نبوي (ص)237

فهرست منابع و مآخذ. 240

فهرست كتابها240

فهرست مقالات... 247

نرم افزارها250

نمايه. 252

اصطلاحات... 252

اشخاص.... 259

كتاب‌ها263